دوازده‌نوایی: آشنایی با این مقیاس و کاربردهای آن در موسیقی
دوازده‌نوایی (Dodecaphony) که به آن سیستم دوازده‌صوتی یا سریالیسم دوازده‌تنی نیز گفته می‌شود، یک روش آهنگسازی است که در اوایل دهه 1920 توسط آهنگساز اتریشی، آرنولد شونبرگ، ابداع شد. این تکنیک، نقطه عطفی در تاریخ موسیقی قرن بیستم به شمار می‌رود و تأثیرات عمیقی بر آهنگسازان و جریان‌های موسیقی معاصر گذاشته است. در این مقاله، به بررسی جامع دوازده‌نوایی، ویژگی‌ها، کاربردها و تأثیرات آن در موسیقی می‌پردازیم.
مقدمه‌ای بر دوازده‌نوایی
دوازده‌نوایی، تلاشی برای رهایی از محدودیت‌های تونالیته سنتی بود. تونالیته، سیستمی است که در آن، یک نت مرکزی (تونیک) وجود دارد و تمام نت‌های دیگر، نسبت به آن نت، دارای سلسله‌مراتبی هستند. شونبرگ و پیروانش، معتقد بودند که این سیستم، دیگر قادر به پاسخگویی به نیازهای بیان هنری موسیقی نیست و به دنبال ایجاد یک سیستم جدید بودند که در آن، تمام دوازده نت کروماتیک، از جایگاه برابری برخوردار باشند.
هدف اصلی دوازده‌نوایی، ایجاد یک ساختار منظم و منسجم بود که در آن، تمام دوازده نت کروماتیک (شامل نیم‌پرده‌ها) به طور برابر مورد استفاده قرار گیرند. به این ترتیب، هیچ نتی بر دیگری برتری ندارد و از ایجاد حس تونالیته (وجود یک مرکز تونال مشخص) جلوگیری می‌شود.
مبانی تئوری دوازده‌نوایی
در قلب دوازده‌نوایی، مفهومی به نام “سری” (Row) یا “مجموعه” (Set) قرار دارد. سری، ترتیب خاصی از دوازده نت کروماتیک است که بر اساس آن، تمام قطعه موسیقی ساخته می‌شود. آهنگساز، قبل از شروع آهنگسازی، سری خود را انتخاب می‌کند و سپس، با استفاده از تکنیک‌های خاص، آن را در طول قطعه موسیقی، به کار می‌گیرد.
ساخت یک سری دوازده‌نوایی
ساخت یک سری دوازده‌نوایی، فرآیندی خلاقانه است که آهنگساز، می‌تواند با استفاده از روش‌های مختلف، به آن دست یابد. در اینجا، چند نکته کلیدی در ساخت یک سری دوازده‌نوایی را بررسی می‌کنیم:
- استفاده از تمام دوازده نت: سری باید شامل تمام دوازده نت کروماتیک باشد، بدون تکرار هیچ نتی.
- عدم وجود فواصل تونال واضح: سعی کنید از ایجاد فواصل تونال واضح (مانند پنجم درست یا چهارم درست) در سری خود، خودداری کنید. این کار، از ایجاد حس تونالیته جلوگیری می‌کند.
- ایجاد تعادل و تنوع: سعی کنید بین فواصل بزرگ و کوچک، صعود و نزول، و نت‌های زیر و بم، تعادل و تنوع ایجاد کنید.
به عنوان مثال، یک سری دوازده‌نوایی می‌تواند به صورت زیر باشد:
C – C# – D# – D – E – F# – F – G – A – Ab – Bb – B
انواع تغییرات سری
پس از انتخاب سری، آهنگساز می‌تواند آن را به چهار شکل مختلف به کار گیرد:
- اصل (Prime): همان سری اصلی است که در ابتدا انتخاب شده است.
- وارون (Inversion): سری اصلی به صورت معکوس (وارونه) می‌شود. به این معنی که تمام فواصل صعودی، به فواصل نزولی تبدیل می‌شوند و بالعکس.
- معکوس‌وارون (Retrograde Inversion): وارون سری، به صورت معکوس (از آخر به اول) می‌شود.
- معکوس (Retrograde): سری اصلی، به صورت معکوس (از آخر به اول) می‌شود.
علاوه بر این چهار شکل اصلی، آهنگساز می‌تواند سری را در درجات مختلف (Transpose) نیز اجرا کند. به این معنی که تمام نت‌های سری، به میزان مشخصی زیر یا بم می‌شوند.
کاربردهای دوازده‌نوایی در موسیقی معاصر
دوازده‌نوایی، به عنوان یک تکنیک آهنگسازی، در طیف گسترده‌ای از ژانرهای موسیقی معاصر، مورد استفاده قرار گرفته است. در اینجا، به برخی از کاربردهای مهم دوازده‌نوایی اشاره می‌کنیم:
موسیقی ارکسترال
بسیاری از آهنگسازان قرن بیستم، از دوازده‌نوایی در آثار ارکسترال خود استفاده کرده‌اند. آثاری مانند “کنسرتو برای پیانو و ارکستر” اثر آرنولد شونبرگ و “واریاسیون‌ها برای ارکستر” اثر آنتون وبرن، از نمونه‌های برجسته این کاربرد هستند.
موسیقی آوازی
دوازده‌نوایی، در موسیقی آوازی نیز کاربردهای فراوانی داشته است. آهنگسازانی مانند آلبرگ برگ و لوئیجی نونو، از این تکنیک در اپراها و قطعات آوازی خود استفاده کرده‌اند.
موسیقی مجلسی
بسیاری از قطعات موسیقی مجلسی قرن بیستم، بر اساس اصول دوازده‌نوایی ساخته شده‌اند. کوارتت‌های زهی اثر شونبرگ و وبرن، از نمونه‌های برجسته این کاربرد هستند.
موسیقی فیلم
دوازده‌نوایی، در موسیقی فیلم نیز مورد استفاده قرار گرفته است. برخی از آهنگسازان، از این تکنیک برای ایجاد فضاهای خاص و تنش‌آمیز در فیلم‌ها استفاده می‌کنند.
ویژگی‌های دوازده‌نوایی
دوازده‌نوایی، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را از سایر روش‌های آهنگسازی متمایز می‌کند. در اینجا، به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌کنیم:
- آتونالیته: دوازده‌نوایی، یک سیستم آتونال است. به این معنی که در آن، هیچ نت مرکزی (تونیک) وجود ندارد و از ایجاد حس تونالیته جلوگیری می‌شود.
- استفاده برابر از تمام نت‌ها: در دوازده‌نوایی، تمام دوازده نت کروماتیک، به طور برابر مورد استفاده قرار می‌گیرند. هیچ نتی بر دیگری برتری ندارد.
- تنوع و پیچیدگی ریتمیک: دوازده‌نوایی، اغلب با ریتم‌های پیچیده و متنوع همراه است. آهنگسازان، از ریتم‌های نامتقارن و الگوهای ریتمیک غیرمعمول استفاده می‌کنند.
- استفاده از تکنیک‌های پیشرفته کنترپوان: دوازده‌نوایی، اغلب با تکنیک‌های پیشرفته کنترپوان (ترکیب همزمان چند ملودی مستقل) همراه است.
تأثیرات دوازده‌نوایی
دوازده‌نوایی، تأثیرات عمیقی بر موسیقی قرن بیستم و پس از آن گذاشته است. در اینجا، به برخی از این تأثیرات اشاره می‌کنیم:
- توسعه روش‌های آهنگسازی جدید: دوازده‌نوایی، الهام‌بخش بسیاری از آهنگسازان برای توسعه روش‌های آهنگسازی جدید بوده است.
- تأثیر بر سایر ژانرهای موسیقی: دوازده‌نوایی، بر سایر ژانرهای موسیقی، از جمله موسیقی جاز و موسیقی الکترونیک، نیز تأثیرگذار بوده است.
- توسعه زبان موسیقی معاصر: دوازده‌نوایی، به توسعه زبان موسیقی معاصر کمک کرده است و باعث شده است که موسیقی معاصر، پیچیده‌تر و انتزاعی‌تر شود.
دوازده‌نوایی و سریالیسم
دوازده‌نوایی، اولین گام در مسیر سریالیسم بود. سریالیسم، رویکردی گسترده‌تر است که در آن، علاوه بر زیروبم، سایر عناصر موسیقی مانند ریتم، شدت و رنگ صوتی نیز به صورت سریالی سازماندهی می‌شوند. آهنگسازانی مانند الیویه مسیان و پیر بولز، از پیشگامان سریالیسم به شمار می‌روند و آثار مهمی در این زمینه خلق کرده‌اند.
انتقادها به دوازده‌نوایی
دوازده‌نوایی، همواره با انتقادهایی مواجه بوده است. برخی از منتقدان، این روش را بیش از حد انتزاعی و فاقد جذابیت حسی می‌دانند. برخی دیگر، معتقدند که دوازده‌نوایی، محدودیت‌های زیادی را برای آهنگساز ایجاد می‌کند و خلاقیت او را محدود می‌سازد. با این حال، دوازده‌نوایی، همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین تکنیک‌های آهنگسازی قرن بیستم، شناخته می‌شود.
دوازده‌نوایی و درک شنیداری
یکی از چالش‌های اصلی درک موسیقی دوازده‌نوایی، عدم وجود حس تونالیته است. شنوندگان، عادت دارند که موسیقی را بر اساس تونالیته درک کنند و درک موسیقی آتونال، نیازمند گوش دادن فعال و آشنایی با مبانی نظری دوازده‌نوایی است. با تمرین و تکرار، می‌توان به درک عمیق‌تری از این نوع موسیقی دست یافت.
آموزش دوازده‌نوایی
آموزش دوازده‌نوایی، نیازمند آشنایی با تئوری موسیقی پیشرفته و توانایی درک ساختارهای پیچیده موسیقی است. دانشجویان موسیقی، معمولاً در دوره‌های پیشرفته آهنگسازی، با دوازده‌نوایی آشنا می‌شوند. یادگیری دوازده‌نوایی، به آهنگسازان کمک می‌کند تا دیدگاه جدیدی نسبت به سازماندهی صداها پیدا کنند و ابزارهای جدیدی را برای بیان هنری خود در اختیار داشته باشند.
آهنگسازان برجسته دوازده‌نوایی
علاوه بر آرنولد شونبرگ، آنتون وبرن و آلبان برگ، آهنگسازان دیگری نیز در زمینه دوازده‌نوایی فعالیت داشته‌اند. ارنست کرنشک، رنه لبوویتس، و میلتون بابیت، از جمله این آهنگسازان هستند. هر یک از این آهنگسازان، سبک شخصی خود را در استفاده از دوازده‌نوایی داشته‌اند و آثار متنوعی را در این زمینه خلق کرده‌اند.
نتیجه‌گیری و توصیه نهایی
دوازده‌نوایی، یک تکنیک آهنگسازی پیچیده و انتزاعی است که تأثیرات عمیقی بر موسیقی قرن بیستم گذاشته است. این تکنیک، به آهنگسازان امکان می‌دهد تا از محدودیت‌های تونالیته سنتی رها شوند و صداها را به شیوه‌ای نوآورانه سازماندهی کنند. اگر به موسیقی معاصر علاقه دارید، توصیه می‌شود که با دوازده‌نوایی آشنا شوید و به آثار آهنگسازان برجسته این سبک گوش دهید. درک دوازده‌نوایی، نیازمند صبر، تمرین و مطالعه است، اما پاداش آن، درک عمیق‌تری از موسیقی و هنر است.
برای شروع، می‌توانید به آثار آرنولد شونبرگ، آنتون وبرن و آلبان برگ گوش دهید. همچنین، می‌توانید کتاب‌ها و مقالات مربوط به دوازده‌نوایی را مطالعه کنید. با گذشت زمان، به تدریج با پیچیدگی‌ها و زیبایی‌های این تکنیک آشنا خواهید شد.
به یاد داشته باشید که دوازده‌نوایی، تنها یکی از روش‌های آهنگسازی است و هیچ روشی بر دیگری برتری ندارد. هدف اصلی، بیان هنری و انتقال احساسات از طریق موسیقی است. هر روشی که به شما در رسیدن به این هدف کمک کند، ارزشمند است.
امیدواریم این مقاله، اطلاعات جامعی در مورد دوازده‌نوایی در اختیار شما قرار داده باشد. اگر سوالی دارید، می‌توانید در بخش نظرات مطرح کنید.
